به یک آسمان‌نما فرصت بدهید تا شما را متحیر کند

به یک آسمان‌نما فرصت بدهید تا شما را متحیر کند؛ صد سال با آسمان‌نماها

اولین پروژکتور آسمان‌نما 100 سال پیش کامل شد و نمایش بی نظیری از آسمان شب را برای عموم مردم فراهم کرد. حال پس از صد سال، انجمن بین‌المللی آسمان‌نماها این سالگرد را با برگزاری رویدادهایی در سراسر جهان جشن می‌گیرد.

تاریخچه آسمان‌نماها با تمایل انسان به شبیه‌سازی زیبایی بی‌نظیر آسمان شب شروع شد.  سیستم‌های حیرت‌آوری مثل آسمان‌نماهای Gottorp globe(1664)، Huygen(1682)، Eisinga(1774) و کره آسمانی Atwood (1913) می‌توانند آسمان پر ستاره و یا حرکت سیارات را دوباره خلق کنند. پس از آن اسکار ون میلر (Oskar von Miller) بنیانگذار موزه Deutsche که به دنبال وسیله‌ای نوآورانه‌‌ برای موزه بود، ایده ساخت اولین پروژکتور آسمان‌نما را داد. والتر باورفلد طراح شرکت زایس انجام این پروژه را بر عهده گرفت و چند سال بعد در تاریخ 21 اکتبر 1923 اولین ستارگان شبیه‌سازی شده درخشیدند و در تاریخ 7 می 1925 اولین آسمان‌نما در مونیخ آلمان افتتاح شد.

این ستاره‌ها تنها شروعی برای کار آسمان‌نماها بودند.  درطی این سال‌ها آسمان‌نما‌ها تغییرات چشم‌گیری داشته‌اند. اولین پروژکتور، پروژکتور Zeiss mark (شکل 1) تنها می‌توانست آسمان نیم‌کره شمالی زمین را نشان دهد، اما پروژکتور‌های جدید‌تر با استفاده از فرم دمبلی می‌توانند آسمان هردو نیم‌کره را شبیه‌سازی کنند. بعد از افتتاح اولین آسمان‌نما در آلمان، گسترش آن‌ها از طریق اروپا به سراسر جهان اتفاق افتاد. اولین آسمان‌نمای خارج از آلمان در وین و همچنین اولین آسمان‌نمای خارج از اروپا به نام آسمان‌نمای آلدر سال 1930 در شیکاگو ایالات متحده آمریکا ساخته شد. در سال 1950 آسمان‌نمایی در سیدنی آسمان نیم‌کره جنوبی را وارد نقشه‌ی آسمان‌نما کرد. به دنبال آن در سال 1955 اولین آسمان‌نما آمریکا جنوبی در Montevideo به بهره‌برداری رسید (شکل 2). اولین آسمان‌نمای آفریقا در سال 1960 در ژوهانسبورگ افتتاح شد و همچنین اولین آسمان‌نمای آسیایی 3 سال بعد از آن در هند ساخته شد.

 

شکل شماره 1 – اولین پرژکتور آسما‌ن‌نما. این پرژکتور در سال 1923 توسط شرکت زایس ساخته و در موزۀ مونیخ آلمان رونمایی شد.

تقاضا برای فعالیت در مدارس یا حتی مکان‌های دورتر از آن باعث ایجاد انگیزه برای دگرگونی آسمان‌نما‌ها به یک سازۀ قابل‌حمل شد، که اولین‌بار در موزه علوم بوستون در سال 1948 مطرح شد. گنبد آسمان‌نماها درابتدا از جنس چوب ساخته شد، اما امروزه گنبد‌های بادی به برنامه‌گردان آسمان‌نما اجازه می‌دهند تا کیهان را در صندوق عقب ماشین خود حمل کنند. گنبدهای متحرک به آسمان‌نما‌ها کمک می‌کنند که به مناطق دوردست دسترسی داشته باشند، جایی که مردم هرگز فرصت کشف شگفتی‌های جهان را ندارند. آسمان‌نما‌ها در دهه 50 میلادی استفاده از پروژکتورهای اسلایدی در کنار پروژکتورهای اصلی را شروع کردند و در دهه 60 میلادی تصاویر 360درجه و پرژکتور‌هایی با جلوه‌های ویژه به بخشی از نمایش تبدیل شدند. دیجیتالی شدن دهه‌های آینده، آسمان‌نما‌ها را برای همیشه تغییر داد. امروزه آسمان‌نما‌های دیجیتال به بازدید‌کنندگان اجازه می‌دهند تا در اعماق دره‌های مارینر مریخ و یا میان حلقه‌های زحل پرواز کنند، آرایش انرژی تاریک یا ماده تاریک در جهان را تجسم کنند و یا شاهد برخورد‌های کهکشانی باشند. آسمان‌نما‌ها به شکلی تکامل پیدا کرده‌اند تا در مورد کشفیات جدید نجومی به‌روز باشند. اولین آسمان‌نما دقیقا بعد از مباحثه بزرگ shapley Curtis ساخته شد (این که آیا سحابی‌های مارپیچی کهکشان‌های دور هستند یا نه، با اشاره به این که کیهان بسیار بزرگ‌تر از چیزی است که تصور می‌شود). امروزه آسمان‌نما‌ها فیلم واقعی پرتاب موشک را دارند و می‌توانند به صورت زنده فرود مریخ‌نورد را پخش کنند. شکل 3 سطح مریخ را با وضوح بالا در یک آسمان‌نما مدرن نشان می‌دهد.

شکل شماره 2 – اولین آسمان‌نمای آمریکای جنوبی. این آسمان‌نما سال 1955 در مونته‌ویدئوی اوروگوئه افتتاح شد.

امروزه بیشتر از 4000 آسمان‌نما در سرتاسر جهان وجود داشته که نقش بسیار مهمی در گسترش و ارتباط علم به‌ویژه در بحث نجوم دارند. رصدخانه جنوبی اروپا و همچین ناسا، مجموعه ای از نمایش‌های 360درجه اینترنتی را برای گسترش  این پیشرفت‌ها جمع‌آوری کرده‌اند. 100سال است که آسمان‌نما‌ها پلی بین نجوم و جامعه ساخته‌اند. اخیرا 8 میلیارد نفر این کره آبی زندگی می‌کنند. این نقطه‌عطف مجموعه‌ای از تعهدات را پیشنهاد می‌کند که برخی از آن‌ها می‌تواند توسط جامعه‌ی آسمان‌نماها انجام شود. شیوه مدرن زندگی ما آسمان شب را به نور آلوده کرده و باعث شده مردم ارتباط خود را با آسمان پرستاره‌ای که هزاران سال بشریت را شگفت‌زده کرده، ازدست بدهند. و این بارزترین نقش آسمان‌نماها برای جامعه است که به مردم نشان دهد، چه چیزی را ازدست می‌دهند، ولی بعضی چالش‌های سخت باقی می‌مانند مثل آموزش علم تغییرات اقلیمی. در سال‌های اخیر برای مطرح کردن موضوع تغییرات اقلیمی برای بازدیدکنندگان نمایش‌ها و اراِئه‌ی کیت‌های آموزشی در آسمان‌نماها گسترش پیدا کرده‌اند.

شکل شماره 3 – در یک نمایش عمومی آسمان‌نما منظره‌ای از سطح مریخ به تصویر کشیده شده است.

آسمان‌نماها ارتباط تنگاتنگی با آموزش علم دارند، از پیش‌دبستانی گرفته تا دانشجویان کالج براساس استاندارد‌های ملی بر سواد علمی و تعهدات تمرکز می‌کنند‌. آسمان‌نماها معمولا دوره‌هایی برای آموزش معلمان ارائه می‌دهند و همچنین ابزارهای آموزشی برای همراهی نمایش‌های آسمان‌نما می‌سازند. جامعه‌ی بین‌المللی آسمان‌نماها کمیته‌ای برای حمایت از آموزش در آسمان‌نماها دارد که یک مقاله آموزشی به اسم “ارزش آموزش در آسمان‌نماها” تهیه کرده است. انجمن بین‌المللی آسمان‌نماها همچنین با مسائلی مثل برابری و تنوع درگیر بوده است، نه فقط این که چگونه خدمات بهتری را به بازدیدکنندگان ارائه دهد، بلکه به عنوان یک جامعه رشد کند. یکی از سخت‌ترین کارها در مکان‌هایی که از نظر بصری توسعه یافته اند، طراحی و ارائه خدمات موثر به افراد کم‌بینا است. خوشبختانه، پیشرفت در مواد و روش ها باعث شده آسمان‌نماها پذیرای همه افراد زیر گنبد باشند. یک مثال خوب برای این طرح، آسمان‌نما گالیلؤ گالیله، در بوئنوس آیرس، آرژانتین است. اما آسمان‌نماها هنوز هم با چالش توزیع ناعادلانۀ جغرافیایی روبرو هستند. اگر ما در سراسر جهان دنبال آسمان‌نما باشیم، به راحتی تعداد زیادی گنبد در اروپا، ایالات متحده آمریکا و ژاپن پیدا خواهیم کرد، اما تعداد بسیار کمی آسمان‌نما در آفریقا وجود دارد. در شکل 4، توزیع آسمان‌نماها را در هر میلیون نفر و در هر میلیون کیلومترمربع نشان می‌دهیم. برای مثال حتی در کشورهای به اصطلاح توسعه‌یافته و ثروتمند، توزیع نابرابر گنبدها در برخی از استان های کانادا و برخی کشورهای بریتانیا وجود دارد. مطالعه موزه‌های آلمان نشان می‌دهد که یکی از تأثیرات عمده بر افزایش احتمال بازدید عموم از مؤسسه اثر نزدیکی جغرافیایی موزه‌ها است. در ابتدا، هنگامی که تعداد آسمان‌نماها را با تولید ناخالص داخلی (GDP) مقایسه می‌کنیم، هیچ همبستگی معناداری پیدا نمی‌کنیم.

با این حال، وقتی کشورهایی که هیچ آسمان‌نمایی ندارند را حذف می کنیم، همبستگی پیرسون 0.3 برای تولید ناخالص داخلی و تعداد آسمان‌نما در هر کیلومترمربع و 0.45 برای تولید ناخالص داخلی و تعداد آسمان‌نما در هر میلیون نفر وجود دارد. تفاوت بین این دو شاخص ممکن است ناشی از کشورهایی باشد که وسعت زیاد و جمعیت کمی دارند. در هر صورت، افزایش تعداد آسمان‌نماها با تولید ناخالص داخلی می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که یا آسمان‌نماها جزو دارایی کشورهای ثروتمند هستند، به استثنای معدودی از آن‌ها، و یا اینکه سرمایه‌گذاری در آموزش علم از طریق حمایت از آسمان‌نماها باعث توسعه اقتصادی یک کشور می‌شود. در هر دو صورت، وظیفه ما حمایت از گسترش آسمان‌نماها در سراسر جهان است.

شکل شماره 4 – نقشۀ پراکندگی آسمان‌نماها در سراسر جهان.

الف) تعداد آسمان‌نماها بر هر میلیون نفر

ب) تعداد آسمان‌نماها بر هر میلیون کیلومتر مربع

تنها با در نظر گرفتن داده‌های کشورهایی که در برنامه علمی ارزیابی دانشجویان بین‌المللی شرکت می‌کنند، همبستگی تولید ناخالص داخلی در برابر تعداد آسمان‌نماها در هر میلیون نفر در حدود 0.57 و در مقابل تعداد آسمان‌نماها در هر کیلومترمربع حدود 0.50 است، که احتمال دارد نشان‌دهنده‌ی اهمیت آسمان‌نما برای آموزش علم باشد. این همبستگی همچنین ممکن است به نقش‌های جدید آسمان‌نماهای مدرن مرتبط باشد که علم را به طور کلی مورد بحث قرار می‌دهند و دیدگاه جهان از سیاره‌ را توسعه می‌دهند. جشن صدمین سالگرد آسمان‌نما زمان مناسبی برای گسترش آسمان‌نماهای جدید در سراسر جهان است. آسمان‌نماها می‌توانند یک تجارت خانوادگی با گنبدهایی به قطر چند متر یا بخشی از یک موزه علمی با گنبدهایی با عرض 30 متر یا بیشتر باشند. آسمان‌نما می‌تواند به یک بخش مدرسه یا دانشگاه متصل شود. اما جدا از نوع یا اندازه آسمان‌نما، همه‌ی ما درگیر ماموریت عمومی‌سازی علم و آموزش نجوم هستیم. یک آسمان‌نما هر سال بین 10000 تا 500000 نفر مخاطب را جذب می کند و مجموعاً 4000 آسمان‌نما که در سرتاسر جهان پخش شده‌ اند، هر سال حدود 140 میلیون بازدیدکننده را از پیش‌دبستانی تا شهروندان سالمند، از کارشناسان علوم تا افراد کنجکاو پذیرا هستند.

صنعت آسمان‌نماها تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای را با افزایش تعداد پروژکتورهایی که از طریق شبکه‌ای از کامپیوترهای پرسرعت باهم کار می‌کنند تامین کرده، که صدا و سیستم نور را کنترل می‌کنند، همین‌طور نرم‌افزاری دارند که جهانی را به‌طور دقیق شبیه‌سازی می‌کند که بسیار جزئی‌تر از ستاره‌های قابل‌ رویت محل ماست. سیستم‌های ترکیبی که بهترین سیستم‌های نوری-مکانیکی و دیجیتال را باهم ترکیب می‌کنند، بهشت را به زمین می‌آورند و به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهند تا خود را در شگفتی‌های نجوم غرق کنند. ترکیب آن با برنامه‌گردان‌ها، بازیگران و موسیقی مناسب، تجربه‌ای برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند که ذهن، جسم و روح آن‌ها را تکان می‌دهد. صدمین سالگرد آسمان‌نما اکنون فرا رسیده است. این مقاله فقط یک معرفی بسیار مختصر از جامعه آسمان‌نما و همچنین دعوتی از انجمن‌های نجوم برای بازدید از نزدیکترین آسمان‌نما به شماست. بیشتر منجمان قبلاً در آسمان‌نما بوده‌اند، چند نفر آن‌ها در سال‌های اخیر در آسمان‌نما شرکت کرده ‌اند؟ آسمان‌نماها نه تنها از نظر فناوری، بلکه از بسیاری جهات دیگر نیز تغییر کرده‌اند. به یک آسمان‌نما فرصت بدهید تا شما را متحیر کند. از یک آسمان‌نما بازدید کنید و با کارشناسان‌ آن صحبت کنید؛ بسیار خوشایند خواهد بود!

پایان متن

نگارندگان: Michael McConville, Björn Voss & Guilherme F. Marranghello

مترجم: یاسمین ناصری

ویراستار: سبا دانش یار

منابع:

Petersen, C. C. The unique role of the planetarium science center in science communication. In Communicating Astronomy With The Public Conf. Proc. (eds Robson, I. & Christensen, L. L.) (ESO, 2005).
Moore, C. A., Richman, A. M. & Chamberlain, V. D. In The Inspiration Of Astronomical Phenomena ASP Conference Series Vol. 441, 451 (Astronomical Society of the Pacific, 2011).

Thornburgh, W. R. The Role Of The Planetarium In Students’ Attitudes, Learning, And Thinking About Astronomical Concepts. PhD dissertation, University of Louisville (2017)
Plummer, J. D. & Small, K. J. In Ensuring STEM Literacy: A National Conference On STEM Education And Public Outreach ASP Conference Series 407–410 (Astronomical Society of the Pacific, 2014).

Plummer, J. D. J. Res. Sci. Teach. 46, 192–209 (2009).

Cacace, G. & Pereyra, A. Rev. Mex. Astron. Astrofis. Conf. Ser. 54, 39–42 (2022).

Kirchberg, V. Poetics 24, 239–258 (1996).